اکسپوزیسیون، بیش از 170 سال قدمت دارد؛ ایده برگزاری این قبیل نمایشگاه ها به سنت رایج میان فرانسویان برای برگزاری نمایشگاه های سالانه برمی گردد. در سال 1844 نمایشگاهی تحت عنوان نمایشگاه صنعتی فرانسه در پاریس برگزار شد که زمینه ساز ادامه این قبیل نمایشگاه ها در سطح بین المللی و تحت نام نمایشگاه جهانی بود. اولین دوره این نمایشگاه ها پس از انقلاب صنعتی با نام «نمایشگاه بزرگ» در هاید پارک لندن در سال 1851 برگزار شد و ایران به دستور امیرکبیر در آن شرکت کرد. دو پادشاه قاجار، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، هر کدام دو بار در اکسپو شرکت کردند که در سفرنامه های خویش شرح آن را به تفصیل آورده اند. اما برخورد شاهان قاجار با این پدیده جهانی چگونه بوده است؟
احتمالا، روزنامه پرورش اولین جریده فارسی است که خوانندگان فارسی زبان را با پدیده مهمی به نام «نمایشگاه» یا «اکسپوزیسیون» آشنا کرده و گزارش مفصلی درباره آن منتشر کرده است. این گزارش ها به وسیله عبدالحسین خان کاشانی تهیه شده که به عنوان خبرنگار ویژه عازم اروپا شده بود. او در گزارشی از اکسپوی پاریس 1900، پس از ذکر تاریخچه اکسپو، به تفصیل درباره برج ایفل، گلوب سلست و قصر دوربین نوشته است که دو بنای آخر دیگر وجود ندارند. او درباره گلوب سلست، نماد اکسپو 1900، می نویسد: «من جمله چیزهایی که چشم از مشاهده آن خیره و عقل مبهوت شود، کره ای است که آن را «کره بزرگ آسمانی» می نامند، Grand Globe coh-ste، ستونی که این کره را بدان سوار کرده اند، بیست زرع ارتفاع دارد و بسیار ضخیم است و خود کره به شکل نارنج و قطرش تقریبا 50 زرع و سطح کره آبی رنگ و بروج و بعضی ستاره ها به آب طلا روی سطح آبی منقش شده است و طوری ساخته و تعبیه کرده اند که اشکال بروج و سیارات، شب ها با چراغ الکتریک روشن شود و نورش چشم را خیره نماید. در روی این کره که 60 زرع از زمین بلند است، تخت گاهی نصب است که تماشاچیان برای گردش در کره و دیدن بعضی عمارات اکسپوزیسیون به واسطه آلات مخصوصه الکتریک بر آن برآیند و فی الحقیقه اصل تماشا و تعجب در داخل کره است.» نویسنده در ادامه از کره دیگری که به منزله زمین است و در داخل کره خارجی تعبیه شده نوشته و حرکت آن را شرح داده و یادآور شده که این کره نیز همانند زمین دو محور و دو حرکت دارد، یکی روزانه و دیگری سالانه، «این کره از دور هیولای غریبی و مانند کوهی بزرگ به نظر می آید و اگر در اطرافش برج ایفل و بعضی عمارات مرتفع نمی بود، از چندین میل مسافت دیده می شد». کاشانی در بخش دیگری از این گزارش، به قصر دوربین (Palais doptique) اشاره کرده که گویا تلسکوپ عظیم الجثه ای است که «می تواند ماه را به فاصله یک متر به دهن دوربین نزدیک نماید».
ناصرالدین شاه قاجار، دو بار در اکسپو شرکت کرده، یکی در اکسپو 1878 پاریس و دیگری در اکسپو 1889 پاریس که درباره هر یک به صورت مبسوط نوشته است. او در سفر دومش به اروپا از اکسپو 1878 دیدن کرده و در خاطراتش در تاریخ هشتم تا سیزدهم جمادی الثانی 1295 ه.ق. نوشته: «امروز رسما رفتیم اکسپوزیسیون، از در تروکادرو داخل شدیم، به عمارت ایران رفتم، بسیار بسیار خوب ساخته اند.» او درباره بنای غرفه ایران با جزئیات نوشته است: عمارت ایران حقیقتا از همه بهتر بود، استاد حسینعلی معمار، خویش حاجی ابوالحسن ساخته است، شبیه به برج عشرت آباد است، اما همان مرتبه اول یعنی یک حوضخانه کاشی کاری که حوض مرمر دارد آب می جهد در زیر دارد، بعد پله خورده بالا می رود به اطاق آینه کاری، مقرنس بسیار بسیار خوب ساخته اند، پنجره ها و درها همه از ایران ساخته، آورده اند، مردم خیلی به تماشای اینجا می آیند. قسمت ایران متاع های خوب داشت، حتی دنبک خاتم و کمانچه و غیره، یک دنبک را 40 تومان خریده بودند، زری های اصفهان، پارچه های یزد، کاشان و... . قالی ها و فرش های خوب، خیلی متاع ایران اینجاها مرغوب است و به قیمت اعلا می خرند (روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم به فرنگستان، 1295 ه.ق.، صص 155-154).
یازده سال بعد، ناصرالدین شاه از سوی رئیس جمهور فرانسه برای شرکت در اکسپو 1889 پاریس دعوت می شود و برای بار سوم، بار سفر اروپا می بندد. او در سومین سفرنامه اش به اروپا با جزئیات در جاهای مختلف به شرح اکسپوزیسیون پرداخته است. درباره استقبال مردم پاریس از خودش می نویسد: امشب برای خاطر ما و چراغانی، یک فرانک [پول بلیط] رسیده است به پنج فرانک و به قدر صد، صد و پنجاه هزار نفر جمعیت آمده اند. هرجا مردم ما را می دیدند، فریاد می کردند: ویولو شاه، ویودو پرس!1 چراغ برق بالای برج ایفل را هم که مثل ستاره دنباله دار است، متصل به ما می انداختند و هر وقت آن را می انداختند به ما، مردم بیشتر فریاد می زدند. روز سه شنبه 8 ذیحجه از تجربه اش بر روی گلدن سلست، می نویسد: «این کره را در اطاق بسیار بزرگی درست کرده اند که تمام این اطاق از دیوار و طاق و همه آهن است و این کره تمام اطاق را پر کرده است، اصل کره از آهن است که روی او را با مقوا و گچ درست کرده اند، تمام شهرها و جزیره ها و دریاهای دنیا را درست کرده اند که نمایان است، آنچه معدن از طلا، آهن و الماس و جواهر در دنیا هست، درست کرده و هر کدام را با میخ های رنگ به رنگ معین کرده اند. بنا کردیم به دور کره گردش و تماشا کردن و می خواستیم برویم بالای کره که از آن بالا هم تماشا کنیم، همین طور که دور کره می گشتیم، دیدم یواش یواش دارم بالا می روم، یک دفعه دیدم رسیدم به کله کره، خیلی تعجب کردم از اینکه به این خوبی این راه را ساخته اند، از روی هندسه که آدم به این راحتی بالا می آید، آن بالا چند پله می خورد از آهن، رفتم بالا، در وسط قطب شمال ایستادم و از زیر بنا کردم به تماشای کره.» ناصرالدین شاه نوشته است که آدم آن بالا تصور نمی کند آدم است، همان طور که جبرئیل آن بالاست و کره را می بیند، بر همه چیز مسلط است. از نظر او بهترین جاذبه اکسپوی پاریس همین کره است که آن را با چرخی مثل سکان کشتی می گردانند و با این حرکت، آدم تمام کره را می بیند (روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم، صص 221-220).
مظفرالدین شاه نیز دو بار از اکسپو بازدید کرده، بار نخست اکسپوی پاریس 1900 و بار دیگر لیژ 1905. پاویون ایران در این اکسپو از سوی معمار فرانسوی، فیلیپ مریات، طراحی و ساخته شد که آن را از مجموعه مذهبی و آموزشی مسجد و مدرسه مادر شاه سلطان حسین الگوبرداری کرد که البته الگوهایی الهام گرفته از عالی قاپو و کاخ چهل ستون به آن اضافه کرد. غرفه شامل دو ایوان ستون دار و چهار نمای خارجی و بدون حیاط مرکزی بود که معمار برخلاف مجموعه مادری سلطان حسین این فضاها را دور حیاط مرکزی سازماندهی نکرده بود. در داخل پاویون، ساختمان شامل سالن پذیرایی باشکوه مبله و بازاری بزرگ بود که در آن محصولات کشاورزی، صنعتی، آثار هنری، پارچه و قالی های ایرانی به نمایش و فروش گذاشته شده بود. از دیگر ویژگی های این پاویون می توان به سقف زیبای آن اشاره کرد که حجاری، نقاشی و طلاکاری داشته و برای کف سازی آن نیز از سنگ مرمر سفید استفاده شده بود. این پاویون به کاشی کاری های فیروزه ای رنگ و تزیینات اسلامی مزین بوده است، اما مظفرالدین شاه در مورد عظمت پاویون ایران چیز زیادی ننوشته اما در مورد تمامی پیشرفت های تکنولوژیک قدرت های اروپایی مثل سینما و ابزار و دستگاه های مدرن زیادی مثل ساعت مچی، ساعت دیواری، دوربین شکاری، فیلم دوربین عکاسی، فیلم های سینمایی، چراغ نفتی، گرامافون و دستگاه ضبط صدا نوشته است. ترور ناکام مظفرالدین شاه در همین سفر رخ داد.
او در سفرنامه سومش به فرنگ، اشاره ای به بازدید از اکسپو لیژ در بلژیک کرده و روز دوشنبه دوازدهم جمادی الثانی می نویسد: رفتیم به تماشای اکسپوزیسیون که چندان غیرمفصل هم نیست، قسمت ایران و روسیه و انگلیس و عثمانی و ژاپن را تماشا کرده و قسمت بلژیک را هم دیدیم، در قسمت خودمان قدری نشسته، شربت خوردیم، عکس ما را انداختند. احتمالا این تصویر مظفرالدین شاه قدیمی ترین تصویر از غرفه ایران در اکسپو است. مظفرالدین شاه در ادامه درباره بازدید از غرفه اتومبیل ها برای خرید اتومبیل برای خودش نوشته است.
